Wprowadzenie
Prawa pokrewne to jedna z najczęściej mylonych kategorii prawa własności intelektualnej. Podczas gdy większość przedsiębiorców i twórców ma podstawową wiedzę na temat praw autorskich, prawa pokrewne pozostają w cieniu, mimo że dotyczą równie istotnych obszarów działalności gospodarczej. Czy wiesz, że każdy wykonawca muzyczny, producent nagrań czy stacja telewizyjna korzysta z ochrony prawnej, która różni się od klasycznych praw autorskich?
Zrozumienie praw pokrewnych jest kluczowe dla wszystkich, którzy działają w branży muzycznej, filmowej, medialnej czy rozrywkowej. Bez tej wiedzy łatwo można naruszyć cudze prawa lub nie wykorzystać w pełni ochrony przysługującej nam samym.
Kluczowe informacje prawne
Prawa pokrewne reguluje Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych z dnia 4 lutego 1994 r. W polskim prawie określa się je również mianem praw sąsiadujących, co podkreśla ich bliskość względem praw autorskich.
Główne kategorie uprawnionych z praw pokrewnych to:
- artyści wykonawcy (art. 86-92a ustawy)
- producenci fonogramów i wideogramów (art. 94-98)
- organizacje nadawcze (art. 99-101)
Prawa te powstają z mocy prawa, bez konieczności dokonywania jakichkolwiek formalności rejestracyjnych.
Definicja praw pokrewnych
Prawa pokrewne to prawa podmiotów, którzy wprawdzie nie tworzą utworów w rozumieniu prawa autorskiego, ale wnoszą istotny wkład w proces ich udostępniania społeczeństwu. Chronią one interesy osób i podmiotów uczestniczących w wykonywaniu, utrwalaniu i rozpowszechnianiu utworów.
Czym różnią się od praw autorskich?
Podstawowa różnica między prawami autorskimi a prawami pokrewnymi polega na przedmiocie ochrony. Prawo autorskie chroni utwory będące przejawem działalności twórczej o indywidualnym charakterze. Prawa pokrewne natomiast chronią przedsięwzięcia związane z wykonywaniem, utrwalaniem i rozpowszechnianiem tych utworów.
Podczas gdy autor tworzy utwór od podstaw, artysta wykonawca interpretuje istniejący już utwór, nadając mu własny charakter artystyczny. Producent fonogramu z kolei nie tworzy muzyki, ale organizuje i finansuje proces jej utrwalenia, ponosząc przy tym znaczne nakłady finansowe i organizacyjne.
Różnica dotyczy również zakresu ochrony. Prawa autorskie są szersze i obejmują m.in. prawo do integralności utworu, prawo do autorstwa czy prawo do decydowania o pierwszym udostępnieniu utworu. Prawa pokrewne mają bardziej ograniczony zakres, dostosowany do specyfiki działalności poszczególnych kategorii uprawnionych.
Cel ochrony praw pokrewnych
Głównym celem ustanowienia praw pokrewnych jest zapewnienie sprawiedliwej rekompensaty podmiotom, które wnoszą istotny wkład artystyczny, techniczny lub finansowy w proces udostępniania utworów społeczeństwu. Bez takiej ochrony wykonawcy, producenci i nadawcy mogliby zostać pozbawieni kontroli nad sposobem wykorzystania efektów swojej pracy.
System ten służy również rozwojowi kultury i przemysłów kreatywnych. Gwarantując wykonawcom i producentom możliwość czerpania korzyści z komercyjnego wykorzystania nagrań, prawo motywuje do inwestowania w nowe projekty artystyczne i technologiczne.
Kto jest uprawnionym z praw pokrewnych?
Artyści wykonawcy
Artystą wykonawcą jest osoba, która w sposób twórczy wykonuje, przedstawia lub w inny sposób interpretuje utwór. Może to być zarówno wykonanie bezpośrednie przed publicznością, jak i wykonanie utrwalone na nośniku.
Do kategorii artystów wykonawców zaliczają się:
- wokaliści i instrumentaliści
- aktorzy teatralni i filmowi
- tancerze i choreografowie wykonujący choreografię
- dyrygenci orkiestr
- artyści cyrkowi
- recytatorzy
Istotne jest, że wykonanie musi mieć charakter twórczy. Oznacza to, że wykonawca musi wnosić własny wkład artystyczny w interpretację utworu. Mechaniczne odtwarzanie nagrania lub wykonanie pozbawione jakiejkolwiek interpretacji artystycznej nie będzie podlegało ochronie.
Prawa przysługują wykonawcy niezależnie od tego, czy wykonywany utwór podlega ochronie autorskiej. Artysta może więc korzystać z praw pokrewnych nawet wtedy, gdy wykonuje utwór, którego prawa autorskie już wygasły.
Producenci fonogramów i wideogramów
Producentem fonogramu jest osoba fizyczna lub prawna, która po raz pierwszy utrwaliła dźwięki wykonania utworów lub innych dźwięków albo ich reprezentacje cyfrowe. Producentem wideogramu natomiast jest podmiot, który po raz pierwszy utrwalił sekwencję ruchomych obrazów z dźwiękami lub bez dźwięków.
Kluczowe dla uzyskania statusu producenta jest:
- pierwsze utrwalenie nagrania
- poniesienie nakładów organizacyjnych i finansowych
- przyjęcie odpowiedzialności za proces produkcji
Producent nie musi być autorem utworu ani jego wykonawcą. Często jest to wytwórnia płytowa, studio nagraniowe lub producent filmowy, który organizuje i finansuje proces nagrania. Producent może działać także na własny rachunek, jak w przypadku muzyka nagrywającego własny album we własnym studio.
Status producenta przysługuje temu, kto jako pierwszy utrwalił konkretne wykonanie. Jeśli ten sam utwór zostanie nagrany przez różnych producentów, każdy z nich będzie miał prawa do swojego nagrania.
Organizacje nadawcze
Organizacją nadawczą jest podmiot, który rozpowszechnia utwory, wykonania, fonogramy lub wideogramy w programach radiowych lub telewizyjnych przekazywanych za pomocą fal radiowych, przewodów lub innych podobnych środków technicznych.
Do tej kategorii należą:
- stacje radiowe i telewizyjne
- platformy internetowe prowadzące działalność nadawczą
- operatorzy sieci kablowych tworzący własne programy
- podmioty świadczące usługi audiowizualne na żądanie, pod pewnymi warunkami
Prawa przysługują organizacji nadawczej w związku z jej własną działalnością nadawczą, niezależnie od praw autorskich do nadawanych utworów i praw pokrewnych wykonawców czy producentów. Oznacza to, że nadawca może korzystać z ochrony nawet wtedy, gdy nadaje utwory nie chronione prawem autorskim.
Zakres ochrony praw pokrewnych
Prawa majątkowe
Prawa majątkowe stanowią główną część uprawnień przysługujących podmiotom praw pokrewnych i pozwalają im na czerpanie korzyści ekonomicznych z wykonanego dzieła.
Artyści wykonawcy mają prawo do:
- utrwalania wykonania
- zwielokrotniania egzemplarzy nagrania wykonania
- rozpowszechniania nagrania wykonania
- najmu i użyczania egzemplarzy nagrania
- publicznego odtwarzania nagrania wykonania
- reemisji wykonania
Producenci fonogramów i wideogramów dysponują prawem do:
- zwielokrotniania egzemplarzy fonogramu lub wideogramu
- rozpowszechniania fonogramu lub wideogramu
- najmu i użyczania egzemplarzy
- publicznego odtwarzania fonogramu
- reemisji fonogramu lub wideogramu
Organizacjom nadawczym przysługuje prawo do:
- utrwalania programów
- zwielokrotniania egzemplarzy utrwalonych programów
- rozpowszechniania programów w sposób inny niż nadawanie
- reemisji programów przez inne organizacje nadawcze
Wszystkie te prawa mają charakter wyłączny, co oznacza, że tylko uprawniony może zezwalać na określone sposoby wykorzystania lub może tego zakazać.
Prawa osobiste wykonawców
Prawa osobiste przysługują wyłącznie artystom wykonawcom i mają charakter bezwzględny oraz nieprzenoszalny. Obejmują one:
Prawo do oznaczenia wykonania swoim nazwiskiem lub pseudonimem albo do udostępniania wykonania anonimowo. Wykonawca może żądać, aby przy każdym publicznym wykorzystaniu jego wykonania było podane jego nazwisko w sposób przyjęty w danej dziedzinie sztuki.
Prawo do integralności wykonania, które oznacza możliwość sprzeciwienia się jakimkolwiek zniekształceniom, skróceniom lub innym zmianom wykonania oraz wszelkim innym działaniom uwłaczającym czci wykonawcy. Prawo to chroni wykonawcę przed manipulacjami technicznymi, które mogłyby zniekształcić charakter jego interpretacji artystycznej.
Prawa osobiste nie podlegają zrzeczeniu się ani przeniesieniu i trwają bez ograniczeń czasowych.
Czas trwania ochrony
Czas trwania ochrony praw pokrewnych jest krótszy niż w przypadku praw autorskich i różni się w zależności od kategorii uprawnionego.
Prawa wykonawców gasną z upływem 50 lat od roku, w którym dokonano wykonania. Jeśli jednak w tym czasie wykonanie zostanie utrwalone na fonogramie lub wideogramie, prawa gasną z upływem 50 lat od roku pierwszego rozpowszechnienia takiego nagrania lub wideogramu, a jeśli nie doszło do rozpowszechnienia - z upływem 50 lat od roku pierwszego utrwalenia.
Prawa producentów fonogramów gasną z upływem 70 lat od roku pierwszego utrwalenia. Jeśli jednak fonogram zostanie w tym czasie rozpowszechniony, prawa gasną z upływem 70 lat od roku pierwszego rozpowszechnienia.
Prawa producentów wideogramów wygasają po upływie 50 lat od roku pierwszego utrwalenia sekwencji ruchomych obrazów, a jeśli wideogram zostanie w tym czasie rozpowszechniony - z upływem 50 lat od roku pierwszego rozpowszechnienia.
Prawa organizacji nadawczych gasną z upływem 50 lat od roku pierwszego nadania programu.
Praktyczne przykłady zastosowania
Przykład 1: Zespół muzyczny nagrał autorską piosenką w studio. W tej sytuacji członkowie zespołu jako wykonawcy mają prawa pokrewne do swojego wykonania, niezależnie od praw autorskich do utworu muzycznego. Studio nagraniowe, jeśli działało jako producent fonogramu, będzie miało własne prawa pokrewne producenta. Oznacza to, że wykorzystanie tego nagrania komercyjnie wymaga zgody zarówno autorów utworu, wykonawców, jak i producenta.
Przykład 2: Aktor zagrał w filmie na podstawie scenariusza. Aktor ma prawa pokrewne do swojego wykonania roli filmowej. Producent filmu ma prawa do wideogramu. Jeśli film zostanie wyemitowany w telewizji, również stacja telewizyjna będzie miała swoje prawa jako organizacja nadawcza. Każdy z tych podmiotów może niezależnie kontrolować określone sposoby wykorzystania filmu.
Przykład 3: Rozgłośnia radiowa prowadzi audycję, w której prezentuje muzykę oraz komentarze dziennikarzy. Nawet jeśli nadawane utwory nie podlegają już ochronie autorskiej, rozgłośnia ma prawa pokrewne do swojego programu jako organizacja nadawcza. Inne rozgłośnie nie mogą bez zgody przejmować tego programu i retransmitować go.
Porady praktyczne
Sprawdź status prawny nagrań przed ich wykorzystaniem. Nawet jeśli utwór muzyczny nie podlega już ochronie autorskiej, konkretne nagranie może być chronione prawami pokrewnymi wykonawcy i producenta.
Zawsze dokumentuj swoje prawa. Jako wykonawca, producent lub nadawca zbieraj i przechowuj dokumenty potwierdzające daty wykonania, nagrania czy nadania. Te informacje będą kluczowe dla ustalenia czasu trwania ochrony.
Pamiętaj o prawach osobistych wykonawców. Przy montażu nagrań czy filmów uwzględnij, że wykonawcy mogą sprzeciwić się manipulacjom zniekształcającym ich wykonanie.
Rozważnie podpis