W dzisiejszej erze cyfrowej nagrania audio i wideo oraz transmisje stały się nieodłącznym elementem działalności gospodarczej. Podcasty, transmisje na żywo, nagrania firmowe czy streaming to codzienność dla wielu przedsiębiorców. Jednak niewiele osób zdaje sobie sprawę z tego, że tego typu działalność objęta jest szczególną ochroną prawną w ramach tzw. praw pokrewnych. Zrozumienie tego obszaru prawa może okazać się kluczowe nie tylko dla twórców, ale także dla każdego, kto korzysta z cudzych nagrań czy transmisji w swojej działalności.
Prawa pokrewne stanowią odrębną kategorię praw własności intelektualnej, która chroni nie tyle samo dzieło, ile jego utrwalenie, wykonanie czy rozpowszechnienie. W praktyce oznacza to, że nawet jeśli nagrywamy utwór, którego prawa autorskie już wygasły, samo nagranie może nadal podlegać ochronie.
Kluczowe informacje prawne
Podstawowym aktem prawnym regulującym ochronę nagrań i transmisji jest Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych z dnia 4 lutego 1994 roku. Przepisy dotyczące praw pokrewnych znajdują się w rozdziale 7 tej ustawy i obejmują:
- Prawa artystów wykonawców (art. 86-92)
- Prawa producentów fonogramów i wideogramów (art. 94-100)
- Prawa organizmów nadawczych (art. 101-103)
- Prawa producentów pierwszych utrwaleń filmu (art. 94a-94h)
Kluczowe definicje to fonogram – pierwsze utrwalenie warstwy dźwiękowej wykonania utworów lub innych dźwięków, wideogram – pierwsze utrwalenie sekwencji ruchomych obrazów z dźwiękiem lub bez, oraz nadawanie – rozpowszechnianie dzieł lub innych dóbr objętych prawami pokrewnymi za pośrednictwem fal radiowych lub podobnych środków.
Rodzaje nagrań objętych ochroną
Fonogramy
Fonogram to pierwsze utrwalenie warstwy dźwiękowej wykonania utworów muzycznych, słownych lub innych dźwięków. Ochroną objęte są nie tylko profesjonalne nagrania studyjne, ale również podcasty, audiobooki, nagrania konferencji czy nawet proste nagrania wykonane smartfonem, jeśli spełniają kryteria pierwszego utrwalenia.
Producent fonogramu – osoba fizyczna, prawna lub jednostka organizacyjna nieposiadająca osobowości prawnej, która ponosi odpowiedzialność za pierwsze utrwalenie dźwięków – nabywa wyłączne prawa do rozporządzania i korzystania z fonogramu. Obejmują one prawo do zwielokrotniania, rozpowszechniania oraz udostępniania fonogramu publicznie.
Wideogramy
Wideogram stanowi pierwsze utrwalenie sekwencji ruchomych obrazów, z dźwiękiem lub bez dźwięku. Ta kategoria obejmuje szerokie spektrum nagrań – od filmów reklamowych, przez vlogi, transmisje na żywo, aż po nagrania z kamer przemysłowych czy monitoringu, jeśli mają charakter twórczy.
Producent wideogramu uzyskuje analogiczne prawa jak producent fonogramu, z tym że dotyczą one utrwalenia obrazu i dźwięku. Szczególnie istotne jest to w kontekście materiałów marketingowych – firma produkująca film promocyjny automatycznie nabywa prawa pokrewne do tego nagrania, niezależnie od praw autorskich do ewentualnego scenariusza czy muzyki.
Pierwsze utrwalenia wykonania
Pierwszym utrwaleniem wykonania może być zarówno fonogram, jak i wideogram. Kluczowe jest słowo "pierwsze" – kolejne kopie tego samego nagrania nie generują nowych praw pokrewnych. W praktyce oznacza to, że osoba nagrywająca koncert czy prezentację po raz pierwszy nabywa prawa pokrewne, nawet jeśli nie jest autorem wykonywanego utworów.
Ochrona transmisji i nadawań
Programy radiowe
Organizmy nadawcze, czyli podmioty nadające programy radiowe i telewizyjne, korzystają z ochrony swoich nadawań niezależnie od praw autorskich do nadawanych utworów. Dotyczy to zarówno tradycyjnych stacji radiowych, jak i internetowych rozgłośni radiowych, o ile spełniają one definicję organizmu nadawczego.
Ochrona obejmuje sygnał nadawczy jako taki, co oznacza, że nieuprawnione przechwytywanie i retransmisja programów stanowi naruszenie praw pokrewnych. W praktyce oznacza to, że nawet odtwarzanie radia w lokalu gastronomicznym czy biurze może wymagać stosownych licencji.
Transmisje telewizyjne
Podobne zasady dotyczą nadawców telewizyjnych. Organizm nadawczy nabywa prawa do sygnału niezależnie od praw autorskich do nadawanych treści. Dotyczy to zarówno stacji ogólnodostępnych, jak i kanałów tematycznych czy płatnych.
Szczególnie istotne jest to w kontekście retransmisji – operatorzy kablowi i satelitarni muszą uzyskiwać stosowne licencje od organizmu nadawczego, nawet jeśli transmitowany program składa się z utworów, których prawa autorskie już wygasły.
Streaming i nadawanie internetowe
Współczesne formy nadawania internetowego, takie jak streaming na platformach społecznościowych czy prowadzenie webinarów, również mogą podlegać ochronie praw pokrewnych. Kluczowe jest to, czy działalność ma charakter zorganizowany i systematyczny oraz czy spełnia definicję nadawania w rozumieniu ustawy.
Platformy streamingowe często zastrzegają sobie w regulaminach prawa do transmitowanych treści, co może komplikować sytuację prawną streamerów. Dlatego przed rozpoczęciem regularnej działalności streamingowej warto dokładnie zapoznać się z warunkami korzystania z danej platformy.
Prawa producentów nagrań
Zakres uprawnień
Producent fonogramu lub wideogramu nabywa szerokie uprawnienia majątkowe. Należy do nich wyłączne prawo zezwalania na rozpowszechnianie nagrania w jakikolwiek sposób, w tym poprzez sprzedaż, wynajem, użyczenie czy udostępnienie w internecie.
Istotny jest również obowiązek wypłacania wynagrodzenia z tytułu odtwarzania fonogramów w miejscach publicznych. Opłaty te zbierane są przez organizacje zbiorowego zarządzania prawami autorskimi i prawami pokrewnymi, takie jak STOART czy SAWP.
Czas trwania ochrony
Prawa producentów fonogramów i wideogramów trwają przez 50 lat od pierwszego utrwalenia, a jeśli nagranie zostało opublikowane w tym okresie – przez 50 lat od publikacji. W przypadku fonogramów zawierających wykonania muzyczne okres ten może zostać przedłużony do 70 lat, jeśli producent spełni określone warunki dotyczące ciągłego oferowania nagrania do sprzedaży.
Termin ten liczony jest od końca roku kalendarzowego, w którym nastąpiło pierwsze utrwalenie lub publikacja. Po upływie tego okresu nagranie przechodzi do domeny publicznej, choć prawa autorskie do nagranych utworów mogą nadal obowiązywać.
Prawa organizacji nadawczych
Ochrona sygnału
Organizmy nadawcze uzyskują ochronę swojego sygnału przez okres 50 lat od pierwszego nadawania programu. Ochrona ta obejmuje wyłączne prawo do utrwalania, zwielokrotniania i udostępniania nadawania publiczności.
W praktyce oznacza to, że nagrywanie programów telewizyjnych czy radiowych, nawet do użytku prywatnego, może być ograniczone. Szczególnie problematyczne jest dalsze rozpowszechnianie takich nagrań, na przykład publikowanie w internecie fragmentów programów bez zgody nadawcy.
Retransmisja
Szczególne znaczenie ma prawo do retransmisji, czyli równoczesnego, nieprzetworzenia i integralnego przekazywania nadawania przeznaczonego do odbioru przez publiczność. Retransmisja wymaga zawsze zgody organizmu nadawczego, niezależnie od charakteru nadawanego programu.
Dotyczy to zarówno retransmisji kablowej i satelitarnej, jak i dalszego przekazywania sygnału przez internet. Operatorzy tego typu usług muszą zawierać stosowne umowy licencyjne z nadawcami.
Praktyczne przypadki stosowania
W praktyce gospodarczej najczęstsze problemy dotyczą wykorzystywania nagrań w celach komercyjnych. Przedsiębiorca publikujący na swojej stronie internetowej nagranie wideo musi uwzględnić nie tylko prawa autorskie do ewentualnej muzyki czy scenariusza, ale także prawa pokrewne do samego nagrania.
Podobnie wygląda sytuacja z podcastami – nawet jeśli omawiamy utwory z domeny publicznej, nasze nagranie korzysta z ochrony praw pokrewnych. Oznacza to, że inne osoby nie mogą bez naszej zgody kopiować czy rozpowszechniać naszego podcastu.
Szczególną uwagę należy zwrócić na wykorzystywanie fragmentów nagrań w materiałach marketingowych. Nawet krótki fragment może stanowić naruszenie praw pokrewnych, jeśli został wykorzystany bez zgody uprawnionego.
Granice ochrony i wyjątki
Prawo przewiduje pewne wyjątki od ochrony praw pokrewnych. Do najważniejszych należy wykorzystanie krótkich fragmentów w celach informacyjnych, krytycznych lub naukowych, korzystanie prywatne oraz korzystanie przez osoby niepełnosprawne.
Jednak wyjątki te mają wąski zakres i nie zwalniają z obowiązku rzetelnego sprawdzenia, czy konkretne wykorzystanie mieści się w ich ramach. W wątpliwych przypadkach bezpieczniej jest uzyskać zgodę uprawnionego.
Porady praktyczne
- Zawsze dokumentuj proces tworzenia nagrań – może to być kluczowe dla udowodnienia praw pokrewnych
- Sprawdź status prawny nagrań, których chcesz użyć w swojej działalności – brak praw autorskich nie oznacza braku praw pokrewnych
- Zwróć uwagę na regulaminy platform internetowych – mogą one zawierać klauzule dotyczące praw do publikowanych treści
- Rozważ rejestrację ważnych nagrań w organizacji zbiorowego zarządzania
- Przy współpracy z muzykami czy lektorami jasno ustal, kto będzie producentem fonogramu
Podsumowanie
Prawa pokrewne stanowią istotny element ochrony działalności związanej z nagraniami i transmisją. Choć często pozostają w cieniu praw autorskich, ich praktyczne znaczenie może być równie duże. Dla przedsiębiorców i twórców kluczowe jest zrozumienie, że samo nagranie podlega ochronie niezależnie od praw do nagrywanych treści.
Znajomość zasad ochrony nagrań i transmisji pozwala nie tylko uniknąć problemów prawnych, ale także świadomie budować wartość swojej działalności. W dobie cyfryzacji i powszechnego dostępu do narzędzi nagrywania prawa pokrewne stają się coraz ważniejsze dla każdego, kto tworzy czy wykorzystuje treści audio-wideo w swojej działalności.
Zajmujesz się nagraniami lub transmisją? Sprawdź jakie prawa Ci przysługują!