W świecie twórczości, mediów i biznesu często spotykamy się z dwoma rodzajami ochrony: prawami autorskimi i prawami pokrewnymi. Choć nazwy mogą sugerować podobieństwo, to w praktyce różnią się one znacząco pod względem przedmiotu ochrony, uprawnionych osób oraz zakresu przysługujących praw. Zrozumienie tych różnic ma kluczowe znaczenie dla twórców, przedsiębiorców, wydawców i wszystkich, którzy korzystają z cudzych utworów lub świadczeń.
Mylenie praw autorskich z prawami pokrewnymi może prowadzić do poważnych konsekwencji prawnych, włączając naruszenie cudzych praw lub niewłaściwe zarządzanie własnymi prawami. Przedsiębiorca publikujący nagranie czy fotograf sprzedający swoje zdjęcia powinni wiedzieć, jakie dokładnie prawa posiadają i mogą przekazać swoim klientom.
Kluczowe informacje prawne
Podstawowym aktem prawnym regulującym tę materię jest Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych z dnia 4 lutego 1994 r. Prawa autorskie chronią utwory będące przejawem działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalone w jakiejkolwiek postaci. Prawa pokrewne (zwane również prawami sąsiadującymi) chronią świadczenia artystów wykonawców, producentów fonogramów, producentów wideogramów, organizacji radiowych i telewizyjnych oraz wydawców.
Zgodnie z art. 1 ustawy, utworem jest każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci. Artykuł 86 i następne definiują prawa pokrewne jako ochronę świadczeń podmiotów, które nie są twórcami w rozumieniu prawa autorskiego, ale wnoszą istotny wkład w udostępnianie utworów społeczeństwu.
Kluczowe różnice między prawami
Przedmiot ochrony
Prawa autorskie chronią utwory – rezultaty działalności twórczej o indywidualnym charakterze. Może to być książka, obraz, rzeźba, program komputerowy, utwór muzyczny czy scenariusz filmu. Kluczowe jest to, że utwór musi być przejawem twórczości, czyli zawierać element nowości i oryginalności autora.
Prawa pokrewne natomiast chronią świadczenia, które same w sobie mogą nie być utworami, ale są istotne dla kultury i gospodarki. Obejmują one między innymi wykonania artystyczne (np. interpretację utworu muzycznego przez pianistę), fonogramy (nagrania dźwiękowe), wideogramy (nagrania audiowizualne), programy radiowe i telewizyjne oraz wydania (szczególny układ typograficzny tekstu).
Uprawnieni
Do praw autorskich uprawnieni są twórcy utworów – osoby fizyczne, które stworzyły utwór. W przypadku utworów współautorskich uprawnionych może być kilka osób. Prawa te mogą być później przekazywane na podstawie umów, ale pierwotnym uprawnionym jest zawsze twórca.
W przypadku praw pokrewnych uprawnionymi są różne podmioty w zależności od rodzaju świadczenia. Artyści wykonawcy (śpiewacy, muzycy, aktorzy) mają prawa do swoich wykonań. Producenci fonogramów i wideogramów – do swoich nagrań. Organizacje radiowe i telewizyjne – do swoich programów. Wydawcy – do wydań, jeśli ich układ typograficzny ma twórczy charakter.
Warunki powstania
Prawa autorskie powstają z chwilą ustalenia utworu w jakiejkolwiek postaci. Nie wymagają żadnej rejestracji ani formalności. Wystarczy, że utwór zostanie wyrażony na zewnątrz w sposób pozwalający na jego percepcję przez innych.
Prawa pokrewne również powstają z mocy samego prawa, ale w różnych momentach. Prawo artysty wykonawcy powstaje z chwilą wykonania. Prawo producenta fonogramu – z chwilą pierwszej fiksacji dźwięków. Prawo producenta wideogramu – z chwilą pierwszej fiksacji sekwencji obrazów. Prawa organizacji radiowych i telewizyjnych – z chwilą nadania programu.
Porównanie zakresu praw
Prawa majątkowe - podobieństwa i różnice
Zarówno prawa autorskie, jak i pokrewne obejmują prawa majątkowe, które umożliwiają czerpanie korzyści ekonomicznych. W przypadku praw autorskich podstawowym prawem jest wyłączne prawo do korzystania z utworu i rozporządzania nim. Obejmuje ono między innymi prawo do zwielokrotniania, rozpowszechniania, publicznego wykonywania i wystawiania.
Prawa majątkowe artystów wykonawców są węższe. Obejmują prawo do udzielania zezwolenia na utrwalanie wykonania, zwielokrotnianie utrwalonych wykonań oraz udostępnianie ich publicznie. Producenci fonogramów i wideogramów mają prawo do zwielokrotniania swoich nagrań i udostępniania ich publicznie, ale nie mają praw do pierwotnego wykonywania.
Istotną różnicą jest prawo do wynagrodzenia od pustych nośników i urządzeń reprograficznych, które przysługuje zarówno twórcom, jak i uprawnionym z tytułu praw pokrewnych. Jednak podział tego wynagrodzenia jest różny dla każdej grupy uprawnionych.
Prawa osobiste
Prawa osobiste autora są bardzo szerokie i obejmują prawo do autorstwa utworu, prawo do oznaczenia utworu swoim nazwiskiem lub pseudonimem, prawo do nienaruszalności treści i formy utworu oraz prawo do decydowania o pierwszym udostępnieniu utworu publiczności.
Artyści wykonawcy mają znacznie ograniczone prawa osobiste. Przysługuje im prawo do uznania wykonawstwa oraz prawo do sprzeciwiania się zniekształcaniu wykonania w sposób mogący narazić ich na uszczerbek dla czci lub dobrego imienia. Pozostałe uprawnione z tytułu praw pokrewnych nie mają praw osobistych.
Czas trwania ochrony
Prawa autorskie trwają przez całe życie twórcy i 70 lat po jego śmierci. W przypadku utworów współautorskich termin ten liczy się od śmierci ostatniego ze współtwórców. Dla utworów anonimowych i pseudonimowych ochrona trwa 70 lat od pierwszego rozpowszechnienia.
Prawa pokrewne mają krótszy czas trwania. Prawa artystów wykonawców wygasają po upływie 50 lat od wykonania, a jeśli wykonanie zostało utrwalone i rozpowszechnione – po upływie 50 lat od pierwszego rozpowszechnienia. Prawa producentów fonogramów i wideogramów trwają 50 lat od pierwszego utrwalenia lub rozpowszechnienia. Prawa organizacji radiowych i telewizyjnych wygasają po 50 latach od pierwszego nadania programu.
Praktyczne konsekwencje różnic
Dla twórców
Twórcy powinni rozumieć, że stworzenie utworu nie daje im automatycznie praw do wszystkich związanych z nim świadczeń. Kompozytor utworu muzycznego ma prawa autorskie do kompozycji, ale nie ma praw do konkretnego wykonania tej kompozycji przez orkiestrę ani do fonogramu nagranego przez wytwórnię płytową.
W umowach dotyczących utworów należy precyzyjnie określać, które prawa są przekazywane. Autor książki przekazujący prawa wydawcy nie traci jednocześnie praw autorskich do swojego utworu, ale może ograniczyć swoje możliwości korzystania z niego.
Twórcy muszą też pamiętać o prawach pokrewnych innych osób. Reżyser filmowy korzystający z utworu muzycznego potrzebuje nie tylko zgody kompozytora (uprawnionego z tytułu praw autorskich), ale także zgody wykonawcy i producenta fonogramu, jeśli chce użyć konkretnego nagrania.
Dla użytkowników
Przedsiębiorcy wykorzystujący utwory i nagrania w swojej działalności muszą uzyskać odpowiednie licencje od wszystkich uprawnionych. Restaurator chcący odtwarzać muzykę w lokalu potrzebuje licencji od organizacji zbiorowego zarządzania reprezentującej twórców, ale także od organizacji reprezentującej artystów wykonawców i producentów.
Przy zakupie nagrań czy zdjęć należy sprawdzać, jakie dokładnie prawa są przekazywane. Licencja na użycie fotografii może nie obejmować praw modela do wizerunku, jeśli na zdjęciu są osoby. Podobnie licencja na nagranie może nie obejmować wszystkich form wykorzystania.
Szczególną uwagę należy zwrócić na wykorzystanie materiałów w internecie. Publikując nagranie na platformach społecznościowych, można naruszyć jednocześnie prawa autorskie do utworu, prawa wykonawcy i prawa producenta fonogramu.
Przypadki graniczne i wątpliwe
Granica między utworem a świadczeniem chronionym prawami pokrewnymi nie zawsze jest ostra. Pewne interpretacje utworu muzycznego przez znanego artystę mogą mieć na tyle indywidualny charakter, że sama stanie się utworem chronionym prawami autorskimi. Sądy rozstrzygają takie przypadki, analizując stopień twórczego wkładu wykonawcy.
Podobne wątpliwości dotyczą produkcji fonogramów i wideogramów. Jeśli producent wnosi istotny wkład twórczy w ostateczny kształt nagrania, może ubiegać się o ochronę autorskoprawną oprócz praw pokrewnych.
Problematyczne są także remiksy i przeróbki utworów. Mogą one stanowić nowe utwory pochodne (chronione prawami autorskimi), ale jednocześnie zawierają elementy chronione prawami pokrewnymi do oryginalnych nagrań.
W przypadku utworów cyfrowych i multimediów często nakładają się różne typy ochrony. Gra komputerowa może zawierać utwory literackie (scenariusz), muzyczne (ścieżka dźwiękowa), plastyczne (grafiki), a także wykonania aktorów głosowych i nagrania muzyczne.
Współistnienie obu typów praw
Prawa autorskie i pokrewne mogą współistnieć w odniesieniu do tego samego przedmiotu. Nagranie utworu muzycznego jest chronione prawami autorskimi twórcy kompozycji i słów, prawami pokrewnymi artysty wykonawcy oraz prawami pokrewnymi producenta fonogramu. Każdy z tych podmiotów ma niezależne prawa i może nimi dysponować oddzielnie.
Ta wielość praw oznacza, że wykorzystanie nagrania wymaga uwzględnienia interesów wszystkich uprawnionych. Nie można wykorzystać nagrania, mając zgodę tylko od jednego z uprawnionych – potrzebna jest zgoda wszystkich lub odpowiednie licencje.
W praktyce gospodarczej oznacza to konieczność szczegółowej analizy każdego przypadku wykorzystania cudzych utworów i nagrań. Przedsiębiorcy powinni współpracować z prawnikami specjalizującymi się w prawie własności intelektualnej, aby uniknąć naruszenia cudzych praw.
Porady praktyczne
- Zawsze sprawdzaj, kto jest uprawnionym z tytułu praw autorskich i pokrewnych do materiału, z którego chcesz skorzystać. W przypadku nagrań może to być kilka różnych podmiotów.
- Przy zawieraniu umów precyzyjnie określaj zakres przekazywanych praw. Rozróżniaj między prawami autorskimi do utworu a prawami pokrewnymi do konkretnego wykonania czy nagrania.
- Zachowaj dokumentację potwierdzającą legalne nabycie praw. W przypadku sporów będziesz musiał udowodnić, że miałeś prawo do wykorzystania danego materiału.
- Korzystaj z usług organizacji zbiorowego zarządzania dla powszechnie wykorzystywanych utworów i nagrań. To najwygodniejszy sposób uzyskania licencji na standardowe formy wykorzystania.
- Pamiętaj o różnych terminach ochrony praw autorskich i pokrewnych. Material może być chroniony jednym typem praw, ale nie drugim.
Podsumowanie
Różnice między prawami autorskimi a pokrewnymi mają fundamentalne znaczenie dla praktyki gospodarczej i twórczej. Prawa autorskie chronią utwory jako rezultaty działalności twórczej, podczas gdy prawa pokrewne chronią świadczenia istotne dla rozpowszechniania kultury. Uprawnieni, zakres praw i czas trwania ochrony różnią się w przypadku obu typów praw.
Zrozumienie tych różnic pozwala na właściwe zarządzanie prawami, unikanie naruszeń i efektywne wykorzystywanie cudzych utworów i nagrań. W złożonych przypadkach wielości praw do jednego przedmiotu konieczna jest szczególna ostrożność i profesjonalne doradztwo.
Nie wiesz jakie prawa przysługują Ci w Twoim przypadku? Zapytaj prawnika!